Κ. ΚΑΒΑΦΗΣ, ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΙΑΣΩΝΟΣ ΚΛΕΑΝΔΡΟΥ......

               

ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΉΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ

1)      ΚΩΝ/ΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ –ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΙΑΣΩΝΟΣ ΚΛΕΑΝΔΡΟΥ ΠΟΙΗΤΟΥ ΕΝ ΚΟΜΜΑΓΗΝΗ 595 μ.Χ.

Κεντρική Ιδέα: Η ποίηση σώζει-ανακουφίζει από τη φυσική φθορά του χρόνου.

Εκφράζεται η απέχθεια προς τα γηρατειά και η αναλγητική επίδραση της Τέχνης της Ποίησης.

Τι μπορεί να δράσει αναλγητικά για τον ποιητή: Η ποίηση, που του προσφέρει τη δυνατότητα φυγής, εκτόνωσης, αποπροσανατολισμού από τα δυσάρεστα, καθώς και η ηθική ικανοποίηση, μέσω της χαράς της δημιουργίας.

Δομή: σχήμα κύκλου(μορφικά: στ 2 και στ 7 επαναλαμβάνεται η λέξη ‘‘πληγή’’ και ως προς το περιεχόμενο).΄συνδέονται έτσι οι δύο στροφές.

Μορφή: εσωτερικός μονόλογος, με τη μορφή διαλόγου με την Ποίηση, η οποία παρουσιάζεται προσωποποιημένη.

Είδος: ανήκει στα φιλοσοφικά ποιήματα του Καβάφη. Βέβαια, με την ανάγνωση του τίτλου μπορεί να δοθεί η εντύπωση πως ανήκει στα ιστορικά. Με την αποκωδικοποίηση όμως του τίτλου και την επίγνωση πως τόσο το πρόσωπο του Ι. Κλέανδρου όσο και τα στοιχεία του χωροχρόνου είναι ψευδοϊστορικά, αυτή η εντύπωση αναιρείται.

Γλώσσα: η ιδιότυπη καβαφική γλώσσα, με στοιχεία λόγιας και καθομιλουμένης του τόπου και της εποχής του.

Στίχος: ελεύθερος, χωρίς ομοιοκαταληξία, ανισοσύλλαβος. Οι στροφές δυσανάλογες, ως προς το μέγεθος, αφού η δεύτερη αποτελεί συμπύκνωση της πρώτης, για λόγους έμφασης και συνοψίζει την επίκληση προς την ποίηση.

Τι ζητάει ο ποιητής από την Τέχνη του: Όχι να διώξει τα γηρατειά, αλλά να τα απαλύνει.

Πώς η ποίηση μπορεί να λειτουργήσει ως αντίδοτο στη φυσική φθορά του χρόνου: Μεταθέτει το υποκείμενο, το τοποθετεί στην αιωνιότητα. Η Υψηλή Τέχνη είναι διαχρονική και γι’ αυτό τόσο το δημιούργημα όσο και ο δημιουργός παραμένουν ακέραιοι και αναλλοίωτοι στο πέρασμα των χρόνων.

Συνοπτική παρουσίαση ενοτήτων-περιεχομένου:

Στ 1-6: παρουσιάζονται οι συνέπειες των γηρατειών και ο τρόπος αντιμετώπισής τους.

Στ 7-9: συμπύκνωση των προηγούμενων.

Τίτλος

Ιάσων Κλέανδρος þ το πρόσωπο αυτό αποτελεί το προσωπείο του ποιητή. Ο ποιητής(Καβάφης) υποδύεται έναν ποιητή(Ιάσονα Κλέανδρο). Πρόκειται για φανταστικό, ψευδοϊστορικό πρόσωπο, επί τούτου επιλεγμένο, για να το χρησιμοποιήσει ο Καβάφης, ώστε να εκφραστεί ελεύθερα, χωρίς τις δεσμεύσεις που θα του υπέβαλε η χρήση ονόματος υπαρκτού προσώπου. Επίσης, με τη χρήση του προσωπείου ο ίδιος ο Καβάφης προστατεύεται, δεν εκτίθεται.

Μελαγχολία þ υποδηλώνει την ψυχική κατάσταση του ποιητή. Προϊδεάζει για τον τόνο του ποιήματος.

Κομμαγηνή þ το χρησιμοποιεί, επειδή είναι ανύπαρκτο πια κρατίδιο, έχει αλωθεί, συμβολίζει την καταλυτική επίδραση του χρόνου, ο οποίος φθείρει και εξαλείφει τα πάντα. Ο Καβάφης αναφέρεται σε αυτό, για να εκφράσει τις ανησυχίες του για τη φθορά που προκαλεί το πέρασμα των ετών και, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές του,( ίσως και την ανησυχία του για το μέλλον της Ελλάδας). Το μήνυμα είναι πως ο χρόνος πλήττει όχι μόνο τον άνθρωπο, αλλά και κράτη ολόκληρα.

595 μ. Χ. þ κάνει αναγωγή στο παρελθόν. Επιλέγει τυχαίο χρονικό σημείο, για να επισημάνει ότι αυτό που συμβαίνει στο χρονικό αυτό σημείο συμβαίνει πάντα, παντού και σε όλους: η φυσική φθορά του χρόνου και η ευεργετική επίδραση της ποίησης, η οποία είναι διαχρονική.

Κεφαλαία αρχικά þ δηλώνουν προσωποποιημένες έννοιες.

Παρατήρηση:

Προσδίδοντας στο πρόσωπο αυτό ο Καβάφης συγκεκριμένη ταυτότητα(ονοματεπώνυμο), επάγγελμα(ποιητής) και τοποθετώντας το σε σαφές χωρο-χρονικό πλαίσιο, το συγκεκριμενοποιεί και το παρουσιάζει ως υπαρκτό. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνει να εξασφαλίσει στα γραφόμενά του το κύρος της προσωπικής μαρτυρίας. Η μελαγχολία αποτελεί συναίσθημα υπαρκτού προσώπου, με σάρκα και οστά, άρα και η ίδια είναι υπαρκτή. Η ιδιότητα του ποιητή, που αποδίδεται στον Ι. Κλέανδρο, πέρα από το γεγονός ότι α) οδηγεί συνειρμικά στον ίδιο τον Καβάφη, β)αιτιολογεί την ίσως υπερβολική ευαισθησία ενός προσώπου ( το οποίο μάλιστα ανήκει στο ανδρικό φύλο που από τη φύση και την παράδοση χαρακτηρίζεται από γενναιότητα και παρουσιάζεται συνήθως όχι μόνο να αψηφά το θάνατο, αλλά και να τον προκαλεί) απέναντι σε κάτι δεδομένο, φυσιολογικό και αναπότρεπτο, όπως είναι ο θάνατος, αποδεσμεύοντας το συγκεκριμένο συναίσθημα από την οποιαδήποτε θηλυπρέπεια που θα έσπευδαν να του καταλογίσουν οι διάφοροι εκπρόσωποι του κοινωνικού κατεστημένου, δεδομένης της γνωστής ιδιαιτερότητας του Καβάφη. Ταυτόχρονα, υποδηλώνοντας με την επιλογή του χωροχρόνου την ψευδοϊστορικότητα και την ανυπαρξία του προσώπου αυτού, προσδίδει στα λεγόμενά του καθολική ισχύ, γενικεύει και τα καθιστά την αποστροφή προς τα γηρατειά και το θάνατο νόμιμο κι επιτρεπόμενο συναίσθημα για τον Άνθρωπο γενικά- και όχι μόνο για έναν ποιητή- οποιουδήποτε φύλου, ηλικίας, τόπου και εποχής.

Σχόλια για τον τίτλο – απάντηση στην ερώτηση 1 του σχολικού βιβλίου:

Ο Καβάφης χρησιμοποιεί το προσωπείο ενός ομοτέχνου του, του Ιάσονος Κλεάνδρου, για να μπορέσει να εκφράσει τη μελαγχολία που ο ίδιος αισθάνεται, την αγωνία και την αποστροφή του προς τα επικείμενα γηρατειά, τα οποία επιφέρουν την παραμόρφωση, τη δυσμορφία και, στη συνέχεια, ως φυσική συνέπεια, το θάνατο.

Το πρόσωπο που χρησιμοποιεί, για να του αποδώσει δικά του συναισθήματα, ο  Ιάσων Κλέανδρος, είναι ένα πρόσωπο φανταστικό, που έζησε σ’ ένα μακρινό και ανύπαρκτο πια κρατίδιο, σε μια τυχαία χρονική περίοδο του παρελθόντος, όχι όμως του απώτερου, αφού επιλέγεται ως ευρύτερο χρονικό πλαίσιο το ‘‘μετά Χριστόν’’.

Συνεπώς, το μόνο κοινό που έχει το πρόσωπο αυτό με τον ποιητή που το υποδύεται, δηλαδή με τον Καβάφη, είναι η ποιητική ιδιότητα και η μελαγχολία που νιώθουν, καθώς εκτίθενται στη φθορά του χρόνου. Επίσης, ανήκουν στη μετά Χριστόν περίοδο, που, όσο ευρεία κι αν είναι, καθορίζει το μεταφυσικό πλαίσιο που σχετίζεται με το θάνατο και τη μεταθανάτια ζωή, χωρίς να απαλύνει ή να μειώνει, ωστόσο την αποστροφή προς το αναπόφευκτο(ρόλος που προσιδιάζει μόνο στην Τέχνη της Ποίησης, κατά τον Καβάφη).

Ο πρώτος λόγος που ο Καβάφης υποδύεται το συγκεκριμένο πρόσωπο του παρελθόντος, είναι για να καλυφθεί πίσω από αυτό, ώστε να εκφράσει ελεύθερα την απέχθειά του προς τα γηρατειά, χωρίς να εκτεθεί άμεσα. Πολύ συχνά οι ποιητές και οι λογοτέχνες χρησιμοποιούν αυτό το τέχνασμα. Με τον τρόπο αυτό, εκφράζονται πιο ελεύθερα και αυτοπροστατεύονται.

Ο δεύτερος και πιο σημαντικός λόγος, όμως, είναι πως, μέσα από το πρόσωπο ενός άγνωστου και ιστορικά ανύπαρκτου προσώπου, που έζησε σ’ ένα οποιοδήποτε κράτος και σε οποιοδήποτε χρόνο, ο ποιητής επιτυγχάνει μια γενίκευση. Εκφράζει την αποστροφή του προς τη φθορά του χρόνου ως κάτι που αφορά και καταδιώκει τους πάντες(βλέπε παρατήρηση). Εξάλλου, τοποθετείται και καταλήγει σε αυτό που αποτελεί και βασική ιδέα του ποιήματος, παρουσιάζοντας ως μέσο για να λυτρωθεί ο κάθε άνθρωπος από τους εναγώνιους αυτούς προβληματισμούς και παράλληλα ως τρόπο να αντισταθεί στη φθορά του χρόνου την Ποίηση.

Αν το ποίημα είχε τιτλοφορηθεί ‘‘Μελαγχολία Ποιητού’’, οι δυο αυτοί στόχοι δε θα επιτυγχάνονταν. Αφενός, ο ποιητής δε θα μπορούσε να καλυφθεί πίσω από το προσωπείο του Ιάσονος Κλεάνδρου και θα εκτιθόταν. Αφετέρου, θα έδινε την εντύπωση πως ο συγκεκριμένος προβληματισμός και το συγκεκριμένο συναίσθημα αφορούν μόνο τους ποιητές και όχι όλους τους ανθρώπους. Επομένως, μια τέτοια γενίκευση του τίτλου, όσο κι αν αυτό φαίνεται αντιφατικό, θα ειδίκευε το προς διαπραγμάτευση θέμα και θα το καθιστούσε άνευ ενδιαφέροντος για το ευρύ κοινό.

Παρατήρηση:

Ενώ στον τίτλο μεταθέτει το συναίσθημα σε τρίτο πρόσωπο, τον Ιάσονα Κλέανδρο, στο ποίημα χρησιμοποιεί α΄ ενικό. Με τον τρόπο αυτό, εκφράζει προσωπικά του συναισθήματα, αποδίδοντάς τα, όμως, σε άλλον, έτσι ώστε να μην εκτεθεί. Έτσι, το ποίημα παρουσιάζεται, σα να το γράφει ο Ιάσων Κλέανδρος( τεχνική της πλαστοπροσωπίας, ποιητικός δόλος).

Ανάλυση του ποιήματος 

 Το ποίημα έχει τη μορφή διαλόγου με την ποίηση. Έτσι δικαιολογείται η προσφώνησή της σε β΄ ενικό προσωπο, η χρήση κεφαλαίου αρχικού και η, κατ’ επέκταση, προσωποποίησή της.

Στ 1 Ý παρουσιάζεται το βασικό πρόβλημα που προκαλεί και αιτιολογεί το συναίσθημα της μελαγχολίας: Το γήρασμα του σώματος και της μορφής. 

Στ 2 Ý ο ποιητής είναι ασυμφιλίωτος με τη φυσική φθορά του ανθρώπου, είτε γιατί η γήρανση φέρνει τον άνθρωπο πιο κοντά στο θάνατο, είτε γιατί καταστρέφει την ομορφιά, τον καθιστά απωθητικό και του περιορίζει τη δυνατότητα ηδονικών απολαύσεων, στοιχείο που για τον Καβάφη είναι σημαντικό, θέση και στάση ζωής.

Χαρακτηρίζει τα γηρατειά ‘‘πληγή από φρικτό μαχαίρι’’, για να αποδώσει το συναίσθημα που του προκαλούν. Πρόκειται για σχήμα υπαλλαγής( ο επιθετικός προσδιορισμός μιας γενικής κτητικής δε συμφωνεί με αυτή συντακτικά, αλλά με το ουσιαστικό που αυτή προσδιορίζει, οπότε γίνεται επιθετικός προσδιορισμός του ουσιαστικού. Η κανονική συντακτική σειρά θα ήταν: φρικτή πληγή από μαχαίρι.

Η φράση ‘‘φρικτό μαχαίρι’’ είναι μεταφορά.

Στ 3 Ýτο ποιητικό υποκείμενο και φορέας του συναισθήματος της μελαγχολίας χάνει την υπομονή του, οργίζεται, του είναι αδύνατο να υπομείνει το γήρας και την αλλοίωση που προκαλεί στη μορφή και το σώμα, δεν το δέχεται, δυσφορεί.

Στ 4 Ýεπικαλείται την ποιητική τέχνη με τρόπο που θυμίζει επίκληση των ποιητών προς τη Μούσα. Η προσφώνηση σε β΄ ενικό και η χρήση κεφαλαίων αρχικών προσωποποιούν την ποίηση. Ο ποιητής αρχίζει διάλογο μαζί της. Σε αυτή αναζητά διέξοδο, ευελπιστεί πως η παρέμβασή της θα είναι λυτρωτική, θεραπευτική.

Στ 5 Ý αιτιολογεί την καταφυγή του σε αυτή. Το επίρρημα ‘‘κάπως’’ μετριάζει τις απαιτήσεις που ακολουθούν την επίκληση. Δεν είναι απόλυτη η θεραπευτική δύναμη της ποίησης και ο ποιητής έχει επίγνωση αυτού. Η Τέχνη δεν είναι πανάκεια, αλλά καταφύγιο και παραμυθία. Μπορεί να συμβάλλει στον περιορισμό του προβλήματος, μα όχι να το επιλύσει, να το εξαφανίσει. Δεν αποτρέπει τη φυσική φθορά του σώματος και της μορφής, δηλαδή τις εξωτερικές επιδράσεις του χρόνου,  αλλά περιορίζει την οδύνη που αυτή προκαλεί στον ποιητή. Τα ‘‘φάρμακά’’ της δεν είναι θεραπευτικά, αλλά αναλγητικά.

Στ 6 Ý ‘‘νάρκης του άλγους δοκιμές’’. Πρόκειται για σχήμα αναστροφής και υπερβατό. Κανονική σειρά: δοκιμές νάρκης του άλγους. Με τον τρόπο αυτό δηλώνονται οι απόπειρες να  κατευναστεί ο πόνος. Η Τέχνη δρα αναλγητικά και καταπραϋντικά, όχι θεραπευτικά ή αποτρεπτικά. Πιο συγκεκριμένα, αποτελεί μια απόπειρα(δοκιμή) και όχι ένα σίγουρο μέσο κατευνασμού της οδύνης.

‘‘εν Φαντασία και Λόγω’’. Όροι της στωικής φιλοσοφίας, που απαντώνται και στη χριστιανική διδασκαλία.

Πιθανές ερμηνείες των όρων

·        Οι στωικοί έδιναν έμφαση στο λόγο, τον ταύτιζαν με το θεό, λέγοντας πως, αφού διαμόρφωσε τον κόσμο, παρέμεινε μέσα σε αυτόν. Για το λόγο αυτό, υποστήριζαν πως τίποτα δεν είναι τυχαίο, αλλά υπάρχει η ειμαρμένη-εν προκειμένω τα γηρατειά. Επίσης, βασική αρχή των Στωικών αποτελούσε η αρετή, η ανεξάρτητη από εξωγενείς παράγοντες. Όριζαν ως ‘‘αδιάφορα’’ καταστάσεις απέναντι στις οποίες δεν μπορούμε να αποφανθούμε ούτε υπέρ ούτε κατά, εφόσον είναι αναπότρεπτες ή δεδομένες, και ως μόνη στάση απέναντι σε αυτά την απάθεια. Η απάθεια θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω της αρετής, στην οποία ο άνθρωπος θα μπορούσε να φτάσει με τη βοήθεια του Λόγου(Θεού). Ο Καβάφης δεν το επιτυγχάνει αυτό.

·        Λόγος και στη εκκλησιαστική ορολογία είναι ο Θεός, αρχή και πηγή των πάντων( εν αρχή ην ο Λόγος).

·        Ο Λόγος, με την έννοια της λογικής και η Φαντασία αποτελούν δυο από τις βασικές νοητικές δυνάμεις του ανθρώπου. Επομένως, μπορούν να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση των προβλημάτων και των αδιεξόδων που συναντά ο άνθρωπος, κατά τη διάρκεια της ζωής του. Με τη Φαντασία μπορεί να ξεφύγει, να αποπροσανατολιστεί από αυτά, να αποξεχαστεί, να ανακουφιστεί. Με τη Λογική μπορεί να τα αντιμετωπίσει αποτελεσματικά, να κατορθώσει να επιβληθεί στις φοβίες του και να καθυποτάξει τα πάθη και τις αδυναμίες του.

·        Φαντασία και Λόγος είναι, πέρα απ’ όλα τα υπόλοιπα, τα μέσα της ποίησης. Η Φαντασία συλλαμβάνει τις ιδέες, ο Λόγος (με την έννοια της γλώσσας, του επικοινωνιακού οργάνου) τις πραγματώνει, τις αισθητοποιεί(βλέπε και παρατήρηση σχολικού βιβλίου).

Η Φαντασία και ο Λόγος αποτελούν τα ‘‘φάρμακα’’ της ποίησης.

Στ 7 Ýεπαναλαμβάνεται ο στ 2. Με τον τρόπο αυτό, δίνεται έμφαση στο πόσο πλήττει τον ποιητή, προσωπικά, η φυσική φθορά του χρόνου, πόσο του είναι επώδυνη. Με τη φράση αυτή συνδέονται οι δύο στροφές.

Στ 8 Ýεπαναλαμβάνεται ο στ 4, πάλι για λόγους έμφασης της αναλγητικής επίδρασης της ποιητικής τέχνης.

Στ 9 Ý ‘‘για λίγο’’, έστω προσωρινά, η τέχνη ανακουφίζει.

             ‘‘να μη νοιώθεται η πληγή’’: δεν τη θεραπεύει, απλά την          καταπραΰνει. Ο Καβάφης έχει επίγνωση ότι τα γηρατειά δεν αποτρέπονται και γι’ αυτό το επαναλαμβάνει στον τελευταίο στίχο.

Εκφραστικά μέσα, με τα οποία ο Καβάφης επιτυγχάνει την επικοινωνία με την ποιητική τέχνη(ερώτηση 2 σχολικού βιβλίου):

Είναι φανερό πως ο ποιητής έχει αναπτύξει μια σχέση εξάρτησης με την ποιητική τέχνη(επικοινωνιακό κλίμα), την οποία επικαλείται, για να τον ανακουφίσει από τα δυσάρεστα συναισθήματα που του προκαλούν τα γηρατειά.

Για να επικοινωνήσει, λοιπόν, με την Τέχνη της Ποίησης, χρησιμοποιεί τα εξής εκφραστικά μέσα:

·        Άμεση προσφώνηση-επίκληση σε β΄ ενικό πρόσωπο – αποστροφή προς την ποίηση.

·        Προσωποποίησή της μέσω της επίκλησης και με τη χρήση κεφαλαίων αρχικών

·        Με χρήση ρημάτων που συγκεκριμενοποιούν αυτό το οποίο ο ποιητής της ζητά: ει σε προστρέχω, ξέρεις από φάρμακα, φέρε.

·        Η προστακτική έγκλιση του τελευταίου ρήματος δηλώνει παράκληση, ικεσία και προσδίδει αμεσότητα, επισημαίνοντας την απόγνωση του ποιητή και το πόσο έχει ανάγκη την αναλγητική επίδραση των μέσων της ποίησης.

Ο ρόλος της ποίησης, όπως παρουσιάζεται μέσα από το εξεταζόμενο ποίημα, σε σχέση με το ποίημα του Καβάφη ‘ ‘Εκόμισα εις την τέχνην’’ (ερώτηση 3 σχολικού βιβλίου):

Στο συγκεκριμένο ποίημα, ο Καβάφης επισημαίνει πως η ποίηση αν και δεν μπορεί να θεραπεύσει τα σημάδια του χρόνου, είναι σε θέση να απαλύνει και να καταπραΰνει την οδύνη που προκαλούν τα γηρατειά, να απολυτρώσει από τη μελαγχολία που αυτά επιφέρουν κι έτσι, έστω να απομακρύνουν την ασχήμια τους, τουλάχιστον από την ψυχή. Είναι φανερό πως η λειτουργία της ποίησης είναι αναλγητική για τον ψυχισμό.

Στο ποίημα ‘‘Εκόμισα εις την τέχνην’’, η λειτουργία της είναι ανάλογη. Λειτουργεί συμπληρωματικά προς τη ζωή και, αντί να ακυρώνει την ασχήμια, διασώζει την ομορφιά.

Επομένως, και στις δύο περιπτώσεις, ομορφαίνει με κάποιον τρόπο τη ζωή, βοηθά τον άνθρωπο να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της και να αντισταθεί στη φθορά του χρόνου. 

Ποια η επίδραση της φθοράς του χρόνου, όπως αυτή αναφέρεται στο ποίημα:

Στο κυρίως ποίημα, αναφέρεται η εξωτερική επίδραση που ασκούν τα γηρατειά στο σώμα και στη μορφή του ποιητικού υποκειμένου(στ. 1).

Στον τίτλο, αποδίδεται η επίδρασή τους στη συναισθηματική κατάστασή του, απερίφραστα: προκαλούν μελαγχολία. Αλλά και στο κυρίως ποίημα, το συναίσθημα αυτό αποδίδεται με πιο ποιητικό τρόπο, στους στίχους 2 και 7: ‘‘είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι’’, δηλαδή προκαλούν ψυχική οδύνη η οποία αισθητοποιείται με τη μεταφορά και το σχήμα υπαλλαγής, κι ενώ κυριολεκτικά η φράση αφορά το σώμα του ανθρώπου, στην ουσία αποδίδει την ψυχική του κατάσταση.